ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

تصویرپردازی عقل در حدیقۀ سنایی و مثنوی مولوی

صفحه (143 - 163)
سهراب یوسفی ، محمدعلی خالدیان (نویسنده مسئول)، حسنعلی عباسپور اسفدن
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1399

چکیده
زمینه و هدف: یکی از واژه هایی که بسامد قابل توجهی در دو اثر مهم عرفانی، حدیقۀ سنایی و مثنوی معنوی، دارد واژۀ عقل است. در واقع سنایی و مولوی سعی کرده اند با درهم آمیختن این اصطلاح عرفانی و فلسفی و دینی با زبان شاعرانه و هنرمندانۀ خویش، به تبیین و توصیف هرچه روشنتر و بهتر آن بپردازند. این پژوهش کوشیده است به مقایسه و تحلیل نحوۀ تصویرپردازی از انواع عقل در حدیقۀ سنایی و مثنوی معنوی بپردازد. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که تصاویر هنری درمورد انواع عقل چه تفاوتی با یکدیگر دارند و در هر اثر دارای چه ویژگیهای مشترک یا متفاوتی هستند؟ در این راستا تصاویر شعری درمورد انواع عقل از منظر بلاغی در این دو اثر مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته اند.
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش تجزیه وتحلیل اطّلاعات، اِسنادی (کتابخانه ای) است.
یافته ها: تصویرپردازی درمورد انواع عقل ازلحاظ ترتیب فراوانی در کاربرد تصاویر مجازی و آرایههای بلاغی از جمله تشبیه و استعاره اغلب مشابه است؛ اما مولانا با توجه به جایگاه علمی، فرهنگی و اجتماعی خود، هنگام سخن گفتن از عقل در مثنوی، نسبت‌به سنایی در حدیقه، کمتر از تصاویر شعری بهره برده است.
نتیجه گیری: هر دو شاعر بیشترین تصویرپردازی را درمورد «عقل کل» به کار پرده اند، عقل ایمانی و عقل جزوی نیز در مراتب بعدی قرار دارند؛ چراکه در نظر ایشان عارف درطی گذراندن مراحل سیروسلوک عرفانی میتواند عقل جزوی خود را با استفاده از عقل ایمانی به عقل کلی پیوند بزند. همچنین در هر دو اثر حجم تصاویر مثبت و ممدوح درمورد عقل بیشتر از تصاویر منفی و مذموم است.

کلمات کلیدی
عقل , سنایی , مولوی , حدیقه , مثنوی , تصویرپردازی , بلاغت

• قرآن مجید.
• احادیث و قصص مثنوی، فروزانفر، بدیع‌الزمان (1381) ترجمه و تنظیم حسین داوودی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• احیاء علوم‌الدین، غزالی، محمد بن محمد (1392) ترجمۀ معین‌الدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.
• از عقل ناصرخسرو تا عقل سنایی، پارسانسب، محمد (1388) نشریۀ ادب و زبان فارسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، شمارۀ 26، صص 87-114.
• بلاغت تصویر، فتوحی، محمود (1386) چاپ اول، تهران: سخن.
• تصویر خیال، فتوحی، محمود (1381) مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دورۀ 45، شمارۀ 185، صص 103-133.
• تطور استعارۀ عقل در غزلیات سنایی، عطار، مولانا، مدنی، امیرحسین (1397) پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا) سال دوازدهم، شمارۀ چهارم، صص 101-126.
• حدیقۀ الحقیقۀ و طریقۀ الشریعۀ (1329) به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• زبان شعر در نثر صوفیه، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) چاپ سوم، تهران: سخن.
• عوارف‌المعارف، سهرودی، شهاب‌الدین (1386) ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی، به کوشش قاسم انصاری، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
• غزلهای حکیم سنایی غزنوی (1386) به تصحیح یدالله جلالی پندری، چاپ اول، تهران: علمی و فرهنگی.
• فرهنگ کنایات فارسی، انوری، حسن (1383) چاپ اول، تهران: سخن.
• ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1397) جلد دوم، چاپ چهارم، تهران: طرح نو.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال‌الدین محمد (1368) به تصحیح رینولد نیکلسون، در سه مجلّد، چاپ ششم، تهران: مولی.
• مفلس کیمیافروش، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) چاپ اول، تهران: سخن.
• وظیفۀ الصورۀ الفنیۀ فی القرآن الکریم (2001) چاپ اول، حلب: فصلت.